Türkçede toplam 8 adet sözcük türü bulunmaktadır:
- İsim (Ad) 5) Bağlaç
- Zamir (Adıl) 6) Ünlem
- Sıfat (Önad) 7) Fiil (Eylem)
- Edat (İlgeç) 8) Zarf (Belirteç)
9) FİİL (EYLEM)
Bir işi, oluşu veya durumu kişiye ve zamana bağlı olarak anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir.
Not: Bir sözcüğün fiil olup olmadığını anlamak için sonuna “-mak/-mek” mastar eki getirilir. Eğer mastar eki alabiliyorsa fiildir, alamıyorsa fiil değildir.
Örnek: Gel-, oku-, sev-, koş-, gül-, konuş-, uyu-…
Fiilleri aşağıdaki tabloda verilen başlıklar altında inceleyebiliriz.
A) ANLAMLARINA GÖRE FİİLLER
“Bir işi, oluşu veya durumu kişiye ve zamana bağlı olarak anlatan sözcüklere fiil (eylem) denir.” Demiştik. Fiiller, anlattıklarından hareketle şu üç başlık altında incelenebilir.
- İş (Kılış) Fiilleri
Bir işi, bir hareketi anlatan fiillere iş (kılış) fiili denir. Bu fiillerin anlattığı işi kendi isteğiyle, iradesiyle yapan bir kişi (özne) ve bu işten etkilenen bir varlık (nesne) vardır.
Not: Bu fiiller “neyi, kimi?” sorularına yanıt verirler. Başına “onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlıdırlar.
Örnek:
- Küçük çocuk taşı göle attı. [Neyi attı? à Taşı (onu) attı.]
- Kardeşim evim camını kırdı. [Neyi kırdı? à Evin camını (onu) kırdı.]
- Cevabı biliyorum.
- Annem bulaşıkları hemen yıkadı.
- Bu fıkrayı bize öğretmenimiz anlatmıştı.
- Paketi eve kadar taşıdım.
- Tahtaya güzel bir resim çizdik.
- Durum Fiilleri
Varlığın durumunu anlatan fiillere durum fiili denir. Bu fiillerin anlattığı işi kendi isteğiyle, iradesiyle yapan bir kişi (özne) vardır ama bu işten etkilenen bir varlık (nesne) yoktur.
Not: Bu fiiller “neyi, kimi?” sorularına yanıt vermezler. Başına “onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamsızdırlar.
Örnek:
- Yoksul çocukların durumuna çok üzüldü. (Neyi üzüldü? à Cevap vermiyor.)
- Bebeğimiz ilk kez güldü. (Neyi güldü? à Cevap vermiyor.)
- Dün gece erkenden uyumuşum.
- Arkadaşım yan binada oturuyor.
- Ormanda yaklaşık bir saat yürüdük.
- Göldeki ördeklere merakla bakıyor.
- Çocuklar havuzda neşeyle yüzüyor.
- Oluş Fiilleri
Varlığın kendi isteği, iradesi dışında gerçekleşen değişiklikleri anlatan fiillere oluş fiili denir.
Örnek:
- Sonbaharda ağaçların yaprakları sarardı.
- Kuzenim görmeyeli çok büyümüş.
- Son beş yılda çok yaşlandı.
- İnşaattan artan demirlerin çoğu paslanmış.
- Çiçeklerden bazıları solmuş.
- İşçilerin soğuktan elleri morarmış.
- Dolaptaki meyveler ne çabuk çürümüş.
B) ÇEKİMLİ FİİLLER
Fiillerin “-mak/-mek” eki almış hâline mastar hâli denir. (Gelmek, koşmak, konuşmak…)
Fiillerin kip ve kişi eki alarak yargı bildiren hâline ise çekimli fiil denir. (Geldi, koşarım, konuşmuş…)
Not: Kip ve kişi ekleri çekim eki oldukları için fiilin yapısını değiştirmezler.
Çekimli fiil konusunu kip ekleri ve kişi ekleri başlıkları altında inceleyeceğiz.
1) Fiillerde Kip
Fiillere zaman ve anlam özelliğine göre eklenen eklere kip ekleri denir. Kip ekleri haber (bildirme) kipi ve dilek (tasarlama) kipi olmak üzere ikiye ayrılır.
A) Haber (Bildirme) Kipi
Haber (bildirme) kipleri eklendikleri fiile zaman anlamı katarlar. Kendi arasında beşe ayrılır.
1. Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman
Fiilde belirtilen işin geçmişte yapıldığını ve kesin olarak bilindiğini, görüldüğünü belirtir.
Fiillere getirilen “-dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Tabağımdaki tüm yemeği bitirdim.
- Kahvaltıdan sonra dişlerini fırçaladı.
- Arkadaşımın esprisine hep beraber güldük.
- Geçen hafta cemre toprağa düştü.
- Ödevlerini eksiksiz yaptı.
2. Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman
Fiilde belirtilen işin geçmişte yapıldığını ama ya başkasından duyulduğunu ya da bittikten sonra fark edildiğini belirtir.
Fiillere getirilen “-mış/-miş/-muş/-müş” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Dün İzmir’e çok yağmur yağmış.
- Bulaşıkları yıkarken sular kesilmiş.
- Arkadaşlarım doğa yürüyüşünde çok yorulmuş.
- Görüşmeyeli epey büyümüşsün.
- Kitap okurken uyuyakalmışım.
3. Şimdiki Zaman
Fiilde belirtilen işin şu an yapıldığını, yapılmaya devam ettiğini, bitmediğini belirtir.
Fiillere getirilen “-yor” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Ormandan çok güzel kuş sesleri geliyor.
- Babam odasında gazete okuyor.
- Bu soruyu bir türlü çözemiyorum.
- Öğrenciler okulun bahçesinde oynuyor.
- Yolcular durakta otobüs bekliyor.
4. Gelecek Zaman
Fiilde belirtilen işin gelecekte yapılacağını belirtir.
Fiillere getirilen “-acak/-ecek” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Yarın bahçedeki kirazlar toplanacak.
- Bu yıl festivalin ikincisi düzenlenecek.
- Bu toplantıya onu çağırmayacağız.
- Haftaya okulumuzda veli toplantısı yapılacak.
- Hafta sonu itibariyle tüm yurtta sıcaklıklar artacak.
5. Geniş Zaman
Fiilde belirtilen işin her zaman yapıldığını belirtir.
Fiillere getirilen “-r/-ar/-er/-ır/-ir/-ur/-ür” ekiyle yapılır.
Örnek:
- İlkbaharda çiçekler açar.
- Akşamları kitap okurum.
- Nasıl olsa yollarımız bir yerde kesişir.
- Yağmurdan sonra genellikle gökkuşağı oluşur.
- Dünya Güneş’in etrafında döner.
Not: Geniş zaman kipinin olumsuzu yapılırken “-r/-ar/-er” eki düşer. Olumsuzluk “-ma/-me” veya “-maz/-mez” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Büyüklerimin sözünü asla kesmem.
- Akşamları yağlı yemekler yenmez.
- Suları kesinlikle boşa harcamam.
B) Dilek (Tasarlama) Kipi
Dilek (tasarlama) kipleri eklendikleri fiile dilek tasarlama anlamı katarlar. Zaman anlamı bildirmezler. Kendi arasında dörde ayrılır.
1. Gereklilik Kipi
Fiilde belirtilen işin yapılmasının gerekli olduğunu belirtir. Bazen ihtimal anlamı da katabilir.
Fiillere getirilen “-malı/-meli” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Başarılı olmak istiyorsan çok çalışmalısın. (Gereklilik)
- Oyun oynadığına göre ödevlerini bitirmiş olmalı. (İhtimal)
- Bayramlarda büyüklerimi tek tek aramalıyım. (Gereklilik)
- Konuşurken Türkçe sözcükler kullanmaya özen göstermeliyim. (Gereklilik)
- Akşam olmak üzere, eve varmış olmalı. (İhtimal)
2. Dilek – Şart Kipi
Fiilde belirtilen işin bir şarta bağlı olduğunu belirtir. Bazen dilek anlamı da katabilir.
Fiillere getirilen “-sa/-se” ekiyle yapılır.
Örnek:
- Ödevlerini bitirirsen dışarı çıkmana izin veririm. (Şart)
- Biraz daha gayret edersen keman çalmayı öğrenebilirsin. (Şart)
- Keşke fen lisesini kazansam. (Dilek)
- Bu akşam sinemaya mı gitsek? (Dilek)
3. İstek Kipi
Fiilde belirtilen işin istenildiğini belirtir.
Fiillere getirilen “-a/-e” ekiyle yapılır.
Not: Genellikle “-elim, -eyim” şeklinde kişi ekiyle beraber bulunur.
Örnek:
- Doğum günüme bütün arkadaşlarımı çağırayım.
- Çiçek toplamak için kırlara çıkalım.
- Yarın tiyatro izlemeye gidelim.
- Seni görüp de gideyim.
4. Emir Kipi
Fiilde belirtilen işi emreder.
Emir kipinin eki yoktur.
Kişi kendine emredemeyeği için 1. Tekil ve çoğul kişi çekimi yoktur.
Örnek:
- Sorudaki önemli yerlerin altını çiz.
- Hemen yanıma gel.
- Söyle arkadaşına biraz hızlı yürüsün.
- Biraz daha acele edin.
Fiillerde Zaman (Anlam) Kayması
Fiil kip eklerinin farklı zaman ve anlamlarda kullanılmasına zaman (anlam) kayması denir.
Örnek:
- Yarın Edirne’ye gidiyorum. (Şimdiki zaman eki, gelecek zaman anlamı)
- Atatürk 19 Mayıs’ta Samsun’a çıkar. (Geniş zaman eki, geçmiş zaman anlamı)
- Dedem, her gün en az on sayfa kitap okuyor. (Şimdiki zaman eki, geniş zaman anlamı)
- Başarılı olmak için düzenli çalışacaksın. (Gelecek zaman eki, gereklilik anlamı)
- Kimse sağına soluna bakmayacak. (Gelecek zaman eki, emir anlamı)
2) Fiillerde Kişi
Fiilde belirtilen işin kim tarafından yapıldığını gösteren eklere kişi (şahıs) eki denir.
Fiillerde kişi ekleri daima kip eklerinden sonra gelir.
Türkçede altı tane kişi ve altı tane de kişi eki vardır.
| Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi eki | Fiil – Kip – Kişi eki |
| 1. Tekil Kişi – BEN | Gel – di – m | Gel – (i)yor – (u)m |
| 2. Tekil Kişi – SEN | Gel – di – n | Gel – (i)yor – sun |
| 3. Tekil Kişi – O | Gel – di | Gel – (i)yor |
| 1. Çoğul Kişi – BİZ | Gel – di – k | Gel – (i)yor – (u)z |
| 2. Çoğul Kişi – SİZ | Gel – di – niz | Gel – (i)yor – sunuz |
| 3. Çoğul Kişi – ONLAR | Gel – di – ler | Gel – (i)yor – lar |