- ÜNLÜ UYUMLARI
- BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU (KALINLIK – İNCELİK UYUMU)
Bir sözcüğün tüm ünlülerin kalın ünlü (a, ı, o, u) veya tüm ünlülerinin ince ünlü (e, i, ö, ü) olmasına büyük ünlü uyumu denir.
Örnek:
- Uyanlar: Türkçe, vatan, güzelce, ağaç, geceleyin, bakımlı, öğretmen, okul, portakal, kırlangıç, bilezik, gözlük, dudak, gelincik, yağmur…
- Uymayanlar: Sabahleyin, koşarken, kalemlik, tiyatro, meslektaş, sandalye, adalet, şişman, mahalle, takip, ilave, alfabe, baklagiller…
Not: Tek heceli sözcükler ile birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnek: Ev, top, söz, saç, Çanakkale, birçok, yüzbaşı, bilgisayar, çekyat, hanımeli, açıkgöz…
- Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.
- Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
- Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımelivb.
- -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
- -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
- -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
- Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
- Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
- Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.
- KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
Bir sözcüğün ilk hecesinde “a, e, ı, i” ünlülerinden biri varsa onu takip eden hecelerde de “a, e, ı, i” ünlüleri bulunur.
Bir sözcüğün ilk hecesinde “o, ö, u, ü” ünlülerinden biri varsa onu takip eden hecelerde ya “a, e” ya da “u, ü” ünlüleri bulunur.
Not: Küçük ünlü uyumunda sözcüğün tüm ünlüleri aynı anda değerlendirilmez, hece takibi vardır. Yani birinci ünlüyle ikinci ünlü, ikinci ünlüyle üçüncü ünlü, üçüncü ünlüyle dördüncü ünlü uyumlu olmalıdır.
- Uyanlar: Deniz, gizlice, sarılık, tombul, sözlük, kumsal, duvar, kayıkçı, seslenmek, yumurta, yorgunluk, özlemek, çocuk…
- Uymayanlar: Bavul, kamyon, tiyatro, müthiş, televizyon, kavun, kabuk, kavurmak, yağmur, müzik, doktor, profesör…
- Küçük ünlü uyumuna aykırı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur vb.
- Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, kabul, doktor, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur vb.
- Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luk, muzır-lık, müzik-çi, yağmur-luk vb.
- Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez:alkol-lü, kabul-ü, bandrol-lü, saat-lik vb.
- -ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü vb.
- ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
- ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)
İki heceli kelimelerde son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcükler ünlü harf ile başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya ünlü (hece) düşmesi denir.
Örnek:
- Karın + ı = Karnı * Oğul + u = Oğlu
- Beyin + i = Beyni * Gönül + ü = Gönlü
- Akıl + ı = Aklı * Burun + u = Burnu
Not: Birleşik sözcükler oluşturulurken de ünlü düşmesi görülebilir.
Örnek:
- Kayıp + olmak = Kaybolmak * Ne + için = Niçin
- Zulüm + etmek = Zulmetmek * Kahve + altı = Kahvaltı
- Cuma + ertesi = Cumartesi * Hapis + etmek = Hapsetmek
- Sabır + etmek = Sabretmek * Şükür + etmek = Şükretmek
Not: Yapım eki alarak türetilen bazı kelimelerde de ünlü düşmesi görülebilir.
Örnek:
- İleri + le = İlerle * Sarı + ar = Sarar
- Yumurta + la = Yumurtla * sızı + la = Sızla
- Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.
- İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda vb.
- ÜNLÜ TÜREMESİ
Sözcüğün aslında olmadığı halde, sözcüğe “-cık, -cik” eki getirildiğinde ortaya yeni bir ünlünün çıkmasına ünlü türemesi denir.
Örnek:
- Az + cık = Azıcık * Genç + cik = Gencecik * Dar + cık = Daracık
- Bir + cik = Biricik * Gül + cük = Gülücük * Öp + cük = Öpücük
Not: Bazı pekiştirilmiş sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir.
Örnek:
- Sağlam > Sapasağlam * Yalnız > Yapayalnız * Gündüz > Güpegündüz
- Düz > Düpedüz * Çevre > Çepeçevre
- ÜNLÜ DARALMASI
“a, e” geniş ünlüleriyle biten sözcükler “-yor” eki aldığında sözcüğün son hecesindeki bu geniş ünlüler daralarak “ı, i, u, ü” ünlülerinde dönüşür. Bu olaya ünlü daralması denir.
Örnek:
- Bekle + yor = Bekliyor * Ağla + yor = Ağlıyor
- Unutma + yor = Unutmuyor * Gülme + yor = Gülmüyor
- Gizle + yor = Gizliyor * Oyna + yor = Oynuyor
- Cevapla + yor = Cevaplıyor * Süsle + yor = Süslüyor
Not: “De-“ ve “ye-“ fiilleri başka eklerle de ünlü daralmasına uğrayabilir.
Örnek:
- De + erek = Diyerek * Ye + erek = Yiyerek
- De + ecek = Diyecek * Ye + ecek = Yiyecek
- De + (y)en = Diyen * Ye + (y)en = Yiyen
- De + (y)elim = Diyelim * Ye + (y)elim = Yiyelim
- De + (y)ince = Diyince * Ye + (y)ince = Yiyince
- Birden çok heceli ve a, e ünlüleri ile biten fiiller, ünlüyle başlayan ek aldıklarında bu fiillerdeki a, e ünlülerinde söyleyişte yaygın bir daralma (ı ve i’ye dönme) eğilimi görülür. Ancak söyleyişteki ı, i ünlüleri yazıya geçirilmez: başlayan, yaşayacak, atlayarak, saklayalı, atmayalım; gelmeyen, izlemeyecek, gitmeyerek, gizleyeli, besleyelim vb.
- Buna karşılık tek heceli olan demek ve yemek fiillerinde, söyleyişteki i ünlüsü yazıya da geçirilir: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, yiye, yiyince, yiyip vb. Ancak deyince, deyip sözlerindeki e yazılışta korunur.
- ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
1.ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Sonu “k” ile biten bazı sözcükler “-cık, -cik, -cuk, -cük” eki aldığında sözcüğün sonundaki bu “k” ünsüzü düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir.
Örnek:
- Minik + cik = Minicik * Ufak + cık = Ufacık
- Sıcak + cık = Sıcacık * Küçük + cük = Küçücük
- Yumuşak + cık = Yumuşacık * Alçak + cık = Alçacık
2.ÜNSÜZ TÜREMESİ
Arapçadan dilimize giren ve özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimeler Türkçede tek ünsüzle kullanılır. Bu kelimeler ünlüyle başlayan ek veya yardımcı fiille kullanıldıklarında sondaki ünsüz ikizleşir. Sözcüğün aslında olmadığı halde, sözcüğe bir ek getirildiğinde veya başka bir sözcükle birleştirildiğinde ortaya yeni bir ünsüzün çıkmasına ünsüz türemesi denir.
Örnek:
- His + etmek = Hissetmek * Af + etmek = Affetmek
- Red + etmek = Reddetmek * Zan + ım + ca = Zannımca
- Hak + ı = Hakkı * Tıp + i = Tıbbi
- Şık + ı = Şıkkı * Zam + ı = Zammı
3.ÜNSÜZ DÜŞMESİ
Sonu “k” ile biten bazı sözcükler “-cık, -cik, -cuk, -cük” eki aldığında sözcüğün sonundaki bu “k” ünsüzü düşer. Bu olaya ünsüz düşmesi denir.
Örnek:
- Minik + cik = Minicik * Ufak + cık = Ufacık
- Sıcak + cık = Sıcacık * Küçük + cük = Küçücük
- Yumuşak + cık = Yumuşacık * Alçak + cık = Alçacık
4.ÜNSÜZ YUMUŞAMASI
Sonu “p, ç, t, k” ile biten bir sözcüğe ünlü harfle başlayan bir ek getirildiğinde “p, ç, t, k” ünsüzleri yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” ünsüzlerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması denir.
Örnek:
- Dolap + ı = Dolabı * Ağaç + a = Ağaca
- Kâğıt + ı = Kâğıdı * Renk + i = Rengi
- Çocuk + u = Çocuğu * Cevap + ı = Cevabı
- Sevinç + i = Sevinci * Yoğurt + u = Yoğurdu
- Kelebek + i = Kelebeği * Sözlük + e = Sözlüğe
Not: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.
Örnek:
- Top + u = Topu * Saç + ı = Saçı * Süt + ü = Sütü
- Çöp + ü = Çöpü * Koç + u = Koçu * At + ı = Atı
Not: Yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
Örnek:
- Hukuk + u = Hukuku * Devlet + i = Devleti * Tabiat + a = Tabiata
- Sanat + a = Sanata * Millet + e = Millete * Cumhuriyet + i = Cumhuriyeti
Not: Özel isimlerdeki yumuşamalar yazıda gösterilmez, sadece okunurken gösterilir.
Örnek: Yazılışı Okunuşu
Ahmet’e Ahmede
Zonguldak’a Zonguldağa
Sinop’a Sinoba
Mehmet’e Mehmede
Yozgat’a Yozgada
5.ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ (BENZEŞMESİ)
Sert ünsüzlerle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten sözcüklerden sonra “c, d, g” ile başlayan bir ek gelirse ekteki “c – ç’ye” “d – t’ye” “g – k’ye” dönüşür. Bu olaya ünsüz sertleşmesi (benzeşmesi) denir.
Örnek:
- Yavaş + ca = Yavaşça * Çocuk + dan = Çocuktan
- Et + gi = Etki * Unut + gan = Unutkan
- Kümes + de = Kümeste * Seç + gin = Seçkin
- Türk + ce = Türkçe * Güreş + ci = Güreşçi
- Meslek + daş = Meslektaş * Et + cil = Etçil
- At + gı = Atkı * Kıs + gaç = Kıskaç
- Küs + gün = Küskün * Taraf + dar = Taraftar
- İnat + cı = İnatçı * Geç + di = Geçti
- Külah + da = Külahta * Sınıf + ca = Sınıfça
6.ULAMA
Ünsüz harfle biten bir sözcükten sonra ünlü harfle başlayan bir sözcük geldiğinde bu iki sözcük birbirine bağlanarak okunur. Bu olaya ulama denir.
Ulama yalnızca söyleyişte uygulanır. Yazıda sözcükler bitişik yazılmaz!
Sözcükler arasında herhangi bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz!
Örnek:
- Akşam olunca güneşin ışıkları kaybolur.
- Dün akşam evden ayrıldı.
- Üç adam her an birlikte gezerdi.
7.KAYNAŞMA
Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmez. Ünlü harfle biten bir sözcüğe ünlü harfle başlayan bir ek getirilecekse araya “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden birisi getirilmelidir.
Örnek:
- Kapı + a = Kapıya * Yedi + er = Yedişer
- Anne + i = Annesi * Pencere + in = Pencerenin
- Araba + a = Arabaya * İki + er = İkişer
- Silgi + i = Silgisi * Kale + in = Kalenin