A) HİKÂYE EDİCİ METİNLER

1. HİKÂYE (ÖYKÜ)

• Yaşanmış veya yaşanabilecek olayları belli bir plan çerçevesinde anlatan yazı türüdür.
• Kişi, yer ve zaman ögeleri bulunur.
• Anlatılan olay kısa, kişi sayısı azdır.
• Serim, düğüm ve çözüm bölümlerinden oluşur.
• Ömer Seyfettin, Sait Faik Abasıyanık, Muzaffer İzgü, Gülten Dayığoğlu, Hidayet Karakuş…

2. ROMAN

• Yaşanmış veya yaşanabilecek olayları belli bir plan çerçevesinde ayrıntılı olarak anlatan uzun yazı türüdür.
• Kişi, yer ve zaman ögeleri bulunur.
• Anlatılan olay uzun, ayrıntılı ve birbirine bağlı pek çok olaydan oluşur.
• Kişi sayısı hikâyeye göre daha fazladır ve kişiler ayrıntılı anlatılır.
• Sefiller, Oliver Twist, Harry Potter, Çocuk Kalbi…

3. MASAL

• Olağanüstü olayların anlatıldığı hayal ürünü yazılardır.
• Olayın geçtiği zaman belirsizdir. Günlerden bir gün, evvel zaman içinde kalbur saman içinde…
• Olayın geçtiği yer belirsizdir. Kaf Dağı, devler ülkesi, sihirli orman, Hint, Çin…
• Olağanüstü karakterler vardır. Devler, cüceler, periler, sihirli varlıklar…
• Masallar tekerlemeyle başlayıp tekerlemeyle biter.
• Ulusal konular yerine iyilik, kötülük, dürüstlük gibi evrensel konular anlatılır.
• Masallarda eğiticilik ve öğreticilik esastır.
• Masalın sonunda iyiler ödüllendirilip kötüler cezalandırılır.
• Keloğlan masalları, Andersen masalları, Kırmızı Başlıklı Kız, Çizmeli Kedi, Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler, Uyuyan Güzel…

4. FABL

• İnsan dışındaki varlıklara insan özelliği vererek başlarından geçen olayların anlatıldığı yazılardır.
• Fablın amacı insanlara ders vermek, öğüt vermektir.
• Karakterleri hayvanlar, bitkiler veya cansız varlıklardır.
• Fabl karakterleri insanlar gibi düşünür, konuşur ve hareket ederler.
• La Fontaine (Karga ile Tilki, Aslan ile Fare), Ezop (Tavşan ile Kaplumbağa, Ağustos Böceği ile Karınca), Beydeba (Kelile ve Dimne)

5. DESTAN

• Bir ulusun kahramanlıklarını, savaşlarını, göçlerini, sıkıntılarını anlatan yazı türüdür.
• En uzun yazı türüdür.
• Genellikle şiir şeklinde yazılırlar.
• Sözlü dönem ürünleridir ancak sonradan yazıya geçirilmişlerdir.
• Olaylar ve kişiler olağanüstü özellikler taşır.
• Yazarı belli olmayan destanlar vardır: Gılgamış Destanı, Ergenekon Destanı, Göç Destanı, Manas Destanı…
• Yazarı belli olan destanlar vardır: Üç Şehitler (Fazıl Hüsnü), Çanakkale Şehitlerine (M. Âkif)

6. EFSANE

• Halkın hayal dünyasında ağızdan ağıza yayılarak gelişen olağanüstü olayları anlatan yazı türüdür.
• Eski dönemlerde doğa olaylarını açıklayamayan insanların bu olayları açıklama şekli olarak ortaya çıkmıştır.
•  Olaylar ve kişiler olağanüstü özellikler taşır.
• Taş kesilme, kükreyen dağlar, Van Gölü canavarı…

7. TİYATRO

• Sahnelenmek üzere yazılan yazı türüdür.
• Konuşma ve harekete dayalıdır.
• Komedi, dram ve trajedi türleri vardır.
• Vatan yahut Silistre, Keşanlı Ali Destanı, Koçyiğit Köroğlu, Çok Bilen Çok Yanılır…

8. ÇİZGİ ROMAN

• Çizgi ile hikâye anlatmak için birbirini takip eden çerçevelenmiş resimlerin kullanıldığı eserlerdir.
• Olaylar ve karakterler çizilerek anlatılır.
• Karakterlerin konuşmalarını aktarmak için konuşma balonları kullanılır.
• Marvel (Superman, Batman, Spiderman, Hulk…)

9. KARİKATÜR

• Bir insanın, fikrin veya olayın resimlendirilerek anlatılmasıdır.
• Kısa, düşündürücü ve mesaj verici özellikler taşır.
• Oğuz Aral, Erdil Yaşaroğlu, Behiç Ak, Latif Demirci…

10. MİZAHİ FIKRA

• Yaşamsal olaylardan hareketle anlatılan ve ders verme amacı güden kısa, sözlü ürünlerdir.
• Nasreddin Hoca fıkraları…

B) BİLGİLENDİRİCİ METİNLER

1. DENEME

• Yazarın, herhangi bir konudaki kişisel görüşlerini anlatmak için yazdığı yazılardır.
• Denemelerde konu sınırlaması yoktur.
• Yazar kişisel düşüncelerini aktarır, kanıtlama çabası yoktur.
• Yazar kendisiyle konuşuyormuş, sesli düşünüyormuş gibi yazar.
• Montaigne, Nurullah Ataç…

2. MAKALE

• Yazarın, herhangi bir konuda bilgi vermek, açıklama yapmak amacıyla yazdığı yazılardır.
• Bir gerçeği açıklamak, bir düşünceyi savunmak için yazılır.
• Yazarın düşüncelerini kanıtlama, okuyucuyu ikna etme çabası vardır.
• İnceleme, araştırma ve bilgi gerektirir.
• Sayısal verilerden, istatistiklerden, araştırmalardan yararlanılır.

3. SÖYLEŞİ (SOHBET)

• Yazarın, gündelik olaylarla ilgili düşüncelerini okuyucuyla sohbet ediyormuş gibi yazdığı yazılardır.
• Yazarın kişisel düşünceleri ağırlıklıdır, samimi yazılardır.
• Okuyucuyla sohbet ediyor gibi görünmesi en önemli özelliğidir.
• Yazar sorular sorar ve sanki okuyucudan cevap almış gibi yazısına devam eder.
• Öğretme veya kanıtlama amacı yoktur.

4. FIKRA (KÖŞE YAZISI)

• Yazarın, güncel konularla ilgili düşüncelerini anlattığı yazılardır.
• Yazar düşüncelerini kanıtlamaya uğraşmaz.

Not:

• Fıkra güncel konuları anlatırken denemeler daha genel konulardan bahseder.
• Denemeler edebi değeri olan yazılarken fıkralar gazete ve dergi yazılarıdır.
• Makalede kanıtlama amacı varken deneme, fıkra ve söyleşide yoktur.
• Söyleşide okuyucuyla konuşma havası, soru – cevap vardır.

5. ELEŞTİRİ

• Bir sanat eserinin olumlu veya olumsuz yanlarını anlatan yazı türüdür.
• Eleştiri yazılarında amaç sanat eserini tanıtmaktır.
• Sanat eserinin sadece olumsuz yanları değil olumlu yanları da anlatılır.
• Somut verilerle eserin gerçek değeri ortaya konulmalıdır.

6. BİYOGRAFİ (YAŞAM ÖYKÜSÜ)

• Bir kişinin doğumundan yaşadığı güne kadar geçirdiği belli başlı olayları anlatan yazı türüdür.
• Tanınmış, eserler bırakmış, önemli isimlerin hayatı anlatılır.
• Kurgusal değil tamamen gerçekçidir.
• Kişinin hayatı tarihsel sıraya göre anlatılır.
• Üçüncü kişi ağzıyla yazılır.

7. OTOBİYOGRAFİ (ÖZ YAŞAM ÖYKÜSÜ)

• Bir kişinin kendi hayatını anlattığı yazı türüdür.
• Birinci kişi ağzıyla yazılır.
• Diğer bütün özellikleri biyografi ile aynıdır.

8. ANI

• Kişinin başından geçen olayların üzerinden zaman geçtikten sonra anlatıldığı yazı türüdür.
• Yazar olayları kendi bakış açısıyla anlatır.
• Biyografiden farkı yazar, kişinin bütün hayatını değil sadece önemsediği bir kesitini anlatır.
• Tarihsel olayların öğrenilmesinde önemli yer tutar.

9. GÜNLÜK (GÜNCE)

• Yazarın kendi hayatını günü gününe anlattığı yazı türüdür.
• Olaylar tarih belirterek yazılmalıdır.
• Samimi bir dille, kendi kendine konuşuyormuş gibi yazılır.
• Anıda geçmişteki bir olay anlatılırken günlük günü gününe yazılır.

10. GEZİ YAZISI (SEYAHATNAME)

• Gezilip görülen yerlerin ve o yerlerle ilgili izlenimlerin anlatıldığı yazı türüdür.
• Somut bilgilerin yanı sıra yazarın duygu ve düşüncelerini de içerir.
• Gözlem gücüne dayanır.
• Evliya Çelebi – Seyahatname

11. RÖPORTAJ

• Gazetecilerin bir yeri ziyaret ederek o yerin özelliklerini, orada gördüklerini kişisel düşünceleriyle birleştirip fotoğrafla belgelendirerek yazdığı yazı türüdür.

12. NUTUK (SÖYLEV)

• Bir topluluğa duygu ve düşünce aşılamak amacıyla yapılan coşkulu konuşmalardır.
• Atatürk – Nutuk

13. MEKTUP

• Bir duygu, düşünce veya dileğin iletilmesi amacıyla yazılan yazılardır.
• Mektubun başındaki hitap ifadeleri büyük harfle başlar ve ardından virgül konulur.
• Mektup bittikten sonra ad soyad, tarih ve imza atılır.
• Özel mektuplar, edebi mektuplar ve iş mektupları vardır.

14. DİLEKÇE

• Bir konuda bilgi vermek, bilgi istemek, dilek veya şikâyet belirtmek amacıyla yazılan resmi yazılardır.
• Anlatım kısa ve net olmalı, gereksiz ifadelerden kaçınılmalıdır.
• Çizgisiz A4 kâğıda, kâğıdın tek yüzüne ve ortalanarak yazılmalıdır.
• Yazılan kurumun adı ilk harfleri büyük olacak şekilde yazılır ve hemen sağ altına kurumun bulunduğu şehir yazılır.
• Dilek, şikâyet veya bilgi kısaca yazılıp satır başı yapılarak “Gereğini arz ederim.” Yazılmalıdır.
• Sağ alt köşeye tarih ve ad soyad yazılıp imza atılır.
• Sol alt köşeye adres, telefon, e-posta gibi gerekli iletişim bilgileri ve varsa ekler yazılır.

C) ŞİİR

1. ŞİİR

• Duygu ve düşüncelerin ritimli sözlerle ve sesin uyumlu kullanımıyla etkili ve coşkulu biçimde anlatıldığı yazı türüdür.
• Düz yazılarda satır, şiirlerde ise dize (mısra) kullanılır.
• Dört dizenin bir araya gelmesiyle dörtlük (kıta) oluşur.
• Dize sonlarındaki ses benzerliklerine uyak (kafiye) denir.
• Şiirin tüm dizelerinde aynı sayıda hece varsa hece ölçüsü vardır.

Örnek:

• Bizim elde bahar olur, yaz olur.

Göller dolu ördek olur, kaz olur.

Sevgi arasında yüz bin naz olur.

Suçumu bağışla, ben sana kurban.

• Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar,

Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar

Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu.

Gökler bulutlanıyor, rüzgâr serinliyordu.

Örnek:

• Bu vatan toprağın kara bağrında (11’li)

Sıradağlar gibi duranlarındır

Bir tarih boyunca onun uğrunda

Kendini tarihe verenlerindir

• Karac’oğlan der ki kondum göçülmez (11’li)

Acıdır ecel şerbeti içilmez

Üç derdim var birbirinden seçilmez

Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm

• Konularına göre şiirler beşe ayrılır:

1.1. Lirik Şiir

Sevgi, özlem, ayrılık gibi duygusal konuları işleyen şiirlerdir.

Örnek:

• Nasıl acıkırsa susarsa insan

Öyle sevdim bir memleket kızını

Bir şey bu aşkın artırdı hızını

Aramıza dağlar deryalar koyan

1.2. Epik Şiir

Kahramanlık, yiğitlik ve savaş gibi konuları işleyen şiirlerdir.

Örnek:

• Bizdik o hücumun aşkıyla kanatlı

Bizdik o sabah ilk atılan safta yüz atlı

Uçtuk Mohaç ufkunda görünmek hevesiyle

Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle

1.3. Didaktik Şiir

Belli bir düşünceyi kabul ettirmek, öğüt vermek, ahlaki ders vermek amacıyla yazılan öğretici şiirlerdir. Daha çok dini, tasavvufi konularda yazılır.

Örnek:

• Piknik, gezi yaparken

Çöp bırakma geride

Çayırlarda yürürken

Zarar verme çiçeğe

1.4. Pastoral Şiir

Doğa güzelliklerini, köy hayatını, çobanları anlatan şiirlerdir.

Örnek:

• Gümüş bir dumanla kapandı her yer

Yer ve gök bu akşam yayla dumanı

Sürüler, çeşmeler, sarı çiçekler

Beyaz kar, yeşil çam, yayla duman

1.5. Satirik Şiir

Toplum hayatındaki sorunlu yönleri, düzensizlikleri, insanların hatalarını eleştiren şiirlerdir.

Örnek:

• Cüzdanı görseler itin boynunda

“Buyur baş sedire it ağa.” derler

Eğer paran yoksa senin koynunda

“Defol git şuradan kurbağa!” derler

2. MANİ

• Hemen her konuda yazılabilen anonim halk edebiyatı ürünüdür.
• Genellikle tek dörtlük şeklinde yazılır.
• İlk iki dize doldurma amaçlıdır.
• Esas düşünce son iki dizede verilir.

Örnek:

• Bahçelerde saz olur.

Gül açılır yaz olur.

Ben yârime gül demem,

Gülün ömrü az olur.

• Deniz geçer sal değil.

Sözlerim masal değil.

Gönül çarşıda pazarda,

Satılacak mal değil

3. NİNNİ

• Annelerin, bebeklerini avutmak veya uyutmak için ezgiyle söyledikleri sözlerdir.
• Genellikle dörtlükler şeklinde söylenir.
• “Uyusun da büyüsün ninni” gibi kalıplaşmış sözleri vardır.

Örnek:

• Dandini dandini dastana

Danalar girdi bostana

4. ŞARKI – TÜRKÜ

• Bestelenmek amacıyla yazılan şiirlerdir.
• Tekrarlanan kısımlarına nakarat denir.
• Türküler daha eski ve genellikle bir olaya dayalıdır.