Fiillere getirilen bazı eklerle türetilen ve cümlede isim, sıfat veya zarf görevi alan sözcüklere fiilimsi denir.
- Bütün fiilimsilerin kökü fiildir.
- Cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırlar.
- Yan cümle oluştururlar.
- Kip ve kişi eki alamazlar.
- Olumsuzluk eki alabilirler.
1) İSİM-FİİL (MASTAR)
Fiillere “-ma, -ış, -mak” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklere isim-fiil denir.
Örnek:
- Okulunu bitirmek, güzel bir iş sahibi olmak istiyordu.
- Şiir okuyuşuna herkes hayran kaldı.
- Bu köyden ayrılmak bana zor gelmişti.
- Evin her tarafını güzelce temizlemenizi istiyorum.
Not: isim-fiil eki alan bazı sözcükler kalıplaşarak bir kavramın veya nesnenin adı olabilirler. Bu sözcükler artık fiilimsi değildir.
Örnek:
- Annem dolma ve sarma yapmak için mutfağa geçti.
- Yemek, kazma, çakmak, danışma, uçurtma, deneme, asma, kıyma…
Not: İsim-fiil eki olan –ma/-me ile olumsuzluk eki olan –ma/-me karıştırılmamalıdır.
Örnek:
- Ortalığı toplama görevini kardeşime verdim. (İsim-fiil eki)
- Bu saatte herkes uyuyor, ortalığı toplama. (Olumsuzluk eki)
2) SIFAT-FİİL (ORTAÇ)
Fiillere “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede sıfat görevinde kullanılan sözcüklere sıfat-fiil denir.
Sıfatlar, mutlaka bir isimden önce gelerek onu niteler veya belirtir.
Örnek:
- Geçen yıl bu topraklara buğday ektik.
- Çok gülünesi bir film olmuş.
- Sıra arkadaşımın okunmaz bir yazısı vardı.
- Koşar adımlarla annesinin yanına gitti.
- Tanıdık bir yüz görmek için etrafına bakındı.
- Gelecek sezonda en başarılı futbolcular bizim olacak.
- Sararmışyapraklar her tarafı kaplamıştı.
Not: Sıfat-fiil eki alan bazı sözcükler kalıplaşarak bir kavramın veya nesnenin adı olabilirler. Bu sözcükler artık fiilimsi değildir.
Örnek:
- Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz.
- Dolmuş tıklım tıklımdı.
- Yanımıza fazla yiyecek ve içecek almamışız.
Not: Bazı sıfat-fiil ekleri biçim olarak zaman ekleriyle karıştırılabilir. Ayırt etmek için sözcüğün bir ismin sıfatı olup olmadığına dikkat etmeliyiz.
Örnek:
- Koşar adımlarla kürsüye yöneldi. (Sıfat-fiil eki)
- Bu atlet yüz metreyi on saniyede bile koşar. (Geniş zaman eki)
- Tanıdıkinsanlar görmek istiyorum. (Sıfat-fiil eki)
- Sınıfa girer girmez ünlü yazarı tanıdık. (Bilinen geçmiş zaman eki)
- Benim boş boş gezecek vaktim yok. (Sıfat-fiil eki)
- Alman turistler gün boyu Kapadokya’yı gezecek. (Gelecek zaman eki)
- Kurumuş otları yakıp atlara yem yaptık. (Sıfat-fiil eki)
- Su verilmeyen ağacın dalları kurumuş. (Duyulan geçmiş zaman eki)
Not: Sıfat-fiillerin nitelediği isimler bazen düşebilir. Bu durumda sıfat-fiiller o isimlerin yerine geçerek adlaşmış sıfat-fiil olurlar.
Örnek:
- Geziden dönenler salona geçsin.
Adlaşmış sıfat-fiil
3) ZARF-FİİL (ULAÇ)
Fiillere “-ip, -ince, -eli, -kan, -a, -madan, -dıkça, -arak, -r mez, -dığında, -casına, -asıya, -maksızın” eklerinin getirilmesiyle yapılan ve cümlede zarf görevinde kullanılan sözcüklere zarf-fiil denir.
Örnek:
- Para biriktirip bisiklet alacakmış.
- Beni otobüste görünce çok şaşırdı.
- Buraya geleli daha birkaç saat oldu.
- Okula giderkenkırtasiyeye uğrayıp kalem aldım.
- Koşa koşayanına gitti.
- Kimseye görünmeden gizli gizli gel.
- Çırpındıkça batacağını anlamadı.
- Koşuya katılanlar günün kalanını dinlenerekgeçirdi.
- Gelir gelmez yatağa uzandı.
- Aynaya baktığımda eski günler geliyor hatrıma.
- Uçarcasına koşuyordu aylardır görmediği arkadaşına.
- Doyasıya baktı hayallerini süsleyen bisiklete.
- Dinlenmeksizin yürüyeceksin çıktığın yolda.