Bir cümlede yüklemin nesneye ve özneye göre gösterdiği duruma fiil çatısı denir.

Not: Çatı yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerde aranır. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

A) ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER (ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ)

                Özne – yüklem ilişkisine göre çatıya bakılırken cümlenin ögeleri konusunda gördüğümüz gerçek özne ve sözde özne kavramlarına dikkat edilmelidir.

1. ETKEN FİİL

Cümlede bildirilen işi yapan kişi veya varlığın belli olduğu fiillerdir.

• Etken fiilli cümlelerde gerçek özne veya gizli özne bulunur.

Örnek:

• Annem araba sürmeyi yeni öğrendi. 
• Hakan Bey, Çivril’den arsa almış.
• Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.
• Babam bahçenin kapısını onardı.

• Hızla yağan yağmurun altında arabaya doğru koştuk.
• Sahneye çıkınca salondakileri başımla selamladım.
• Kütüphanenin pencerelerini tek tek kapattı.
• Dayım uzun zamandır memleketini özlüyor.

2. EDİLGEN FİİL

Cümlede bildirilen işi yapan kişi veya varlığın belli olmadığı fiillerdir.

• Edilgen fiilli cümlelerde sözde özne bulunur.
• Edilgen fiiller mutlaka “–l, –n” yapım eklerinden birini alır.

Örnek:

• Şehrin kıyısındaki gecekondular birkaç günde yıkıldı.
• Boy boy çam fidanları arka bahçeye dikildi.
• Tarihi yerlerin fotoğrafları tek tek çekildi.
• Depodaki malzemeler dükkânın önüne taşındı.
• Futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.
• Bütün sokaklar belediye tarafından temizlendi.
• Yangın kısa sürede söndürüldü.
• Ağaçlar budandı, yollar asfaltlandı.

Not: Bazı fillerde işi yapan varlık ile işten etkilenen varlık aynıdır.

Örnek:

• Murat, eve gider gitmez yıkandı.
• Spora başladığından beri hep düzenli beslendi.

Not: Bazı fillerde işi karşılıklı yapma veya birlikte yapma anlamı vardır.

Örnek:

• Orhan ile Yalçın tanıştılar. (Karşılıklı)
• Arkadaşımla yıllarca mektuplaştık. (Karşılıklı)
• Yıllar sonra bir kafede karşılaştık. (Karşılıklı)
• Kuşlar cıvıl cıvıl ötüşüyor. (Birlikte)
• Arkadaşımın esprisine hep birlikte gülüştük. (Birlikte)

3. DÖNÜŞLÜ FİİL

• İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. Bu tür fiillerde eylemleri yapan özne olduğu gibi, eylemden etkilenen de öznedir.
• Dönüşlü fiiller, etken fiillere “-l” ve “-n” ekleri getirilerek yapılır.
• Soruda şıklarda “dönüşlü fiil” yoksa “etken fiili” işaretleriz. Çünkü dönüşlü fillerde özne işi yapan varlıktır.

NOT: Edilgen ve dönüşlü fiillerin her ikisi de “l” ve “n” çatı eki aldıklarından birbiriyle karıştırılabilmektedir. Edilgen eylem ile dönüşlü eylem arasındaki fark ise şunlardır: . Edilgen fiillerde “başkası tarafından”, dönüşlü fiillerde ise “kendi kendine” yapma anlamı vardır. Dönüşlü fiillerin gerçek öznesi vardır, edilgen fiillerin ise sözde öznesi vardır.

Örnek:

• Sokaktaki  çöpler temizlendi.(Sokaktaki  çöpler=Sözde ö./başkası tarafından temizlendi=edilgen)
•  Köpeğimiz, üzerindeki çamurdan silkinerek temizlendi.(Köpeğimiz=Ger. ö./kendi kendine temizlendi= dönüşlü)
• Çocuk babasının kollarına atıldı. (Çocuk  =Ger. ö./kendi kendine atıldı = dönüşlü)
• Genç kız camın önünden çekildi. (Genç kız  =Ger. ö./kendi kendine çekildi = dönüşlü)
• Kırılan gözlüğüm tamir edilince çok sevindim. (Ben=Giz. ö./kendi kendine sevindim = dönüşlü)
• Büşra, düğünde en sevdiği pembe elbisesini giyindi. (Büşra =Ger. ö./kendi kendine giyindi = dönüşlü)

4. İŞTEŞ FİİL

• Fiilde anlatılan işin birden çok özne tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını gösteren fiillere işteş fiil denir.
• İşteş fiil, her şeyden önce, birden fazla öznesi olan fiil değil, olabilmesi, meydana gelebilmesi için birden fazla özneyi gerektiren fiildir ve bu fiiller (eylemler), özneler tarafından birlikte veya karşılıklı yapılır.
• İşteş fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-ş/-ış/-iş/-uş/üş/-laş/-leş” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.
• Soruda şıklarda “işteş fiil” yoksa “etken fiili” işaretleriz. Çünkü işteş fillerde özne işi yapan varlıktır.

Örnek:

• Karşılıklı Yapılan İşteş Fiil örnekleri: dövüş(mek), vuruş(mak), kucaklaş(mak), selamlaş(mak), itiş(mek), tartış(mak), haberleş(mek), atış(mak), öpüş(mek), araş(mak), görüş(mek), seviş(mek), buluş(mak), yazış(mak), anlaş(mak), çekiş(mek), bağrış(mak), çatış(mak), karşılaş(mak), ödeş(mek), vb.
• Birlikte Yapılan İşteş Fiil Örnekleri: uçuş(mak), ağlaş(mak), kaçış(mak), ötüş(mek), bekleş(mek), gülüş(mek), koşuş(mak), doluş(mak), meleş(mek), kapış(mak), vb.

B) NESNESİNE GÖRE FİİLLER (NESNE – YÜKLEM İLİŞKİSİ)

Nesne – yüklem ilişkisine göre çatıya bakılırken cümlede nesne olup olmadığına dikkat etmeliyiz.

1. GEÇİŞLİ FİİL

Gerçekleşmesi için mutlaka bir nesneye ihtiyaç duyan fillerdir.

• Nesneyi bulmak için yükleme “Ne, neyi, kimi?” sorularından biri sorulur.
• Geçişli filler nesne alsa da bu nesne her zaman cümlede yazılmak zorunda değildir.

Örnek:

• Arabaya biner binmez emniyet kemerini taktı.
• Sapanca’nın eşsiz güzelliğini saatlerce izledik.
• Mutfaktan bir bardak su getirdi.
• Parktaki bir banka oturup bekledim.
• Hiç tepki vermeden yarım saat dinledi.

2. GEÇİŞSİZ FİİL

Gerçekleşmesi için nesneye ihtiyaç duymayan fillerdir.

Örnek:

• Sokak satıcıları mahalleden bağıra bağıra geçiyordu.
• Paralarını alamayan futbolcular antrenmana çıkmadı.
• Dayımlar bugün tatile gidiyor.
• Arkadaşımın sözlerine çok güldük.
• Bu olaydan sonra tamamen içine kapandı.
• Yorgunluktan gelir gelmez yatağına uzandı.
• Beni görünce hemen boynuma sarıldı.

Not: Bazı filler geçişsiz fiilken aldığı bir ekle geçişli fiil hâline gelebilir.

Örnek:

• Arkadaşımın bu hareketinden çok korktum. (Geçişsiz)
• Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu. (Geçişli)
• Oyuncular iki gün boyunca dinlendi. (Geçişsiz)
• Oyuncuları iki gün boyunca dinlendirdi. (Geçişli)

3. OLDURGAN FİİL

• Geçişsiz bir fiilin “-r, -t, -tır” eklerinden birini almasıyla geçişli hale getirilmesiyle oluşan fiile “oldurgan çatılı fiil” denilmektedir. Bu ekler sözcüğe eklenirken ses olaylarına göre “-r, -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r, / -t, -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t / -dır, -dir, -dur, -dür, tır, tir, tur, tür” şekillerini de alabilirler.
• Oldurgan Fiil Nasıl Bulunur?: Öncelikle fiilin köküne bakılır. Fiilin kökü geçişsiz ise ve bu kök oldurgan yapan “-r, -t, -tır” ekleriyle geçişli hale getirilmişse bu fiilin nesnesine göre oldurgan bir fiil olduğu anlaşılır.
• Sorularda şıklarda oldurgan fiil yoksa geçişli fiil işaretlenir. Çünkü her oldurgan fiil aynı zamanda geçişlidir

Örnek:

• Geçişsiz fiil                  Oldurgan Fiil(Geçişli Fiil)
• Onu / uyu-mak     >     Onu/ uyu-t-mak
• Onu / kaç-mak     >      Onu/ kaç-ır-mak
• Onu / düş-mek     >      Onu/ düş-ür-mek
• Onu / gül-mek      >      Onu/ gül-dür-mek
• Onu / ağla-mak    >      Onu/ ağla-t-mak
• Arkadaşımın bu hareketi beni çok korkuttu.
• Misafirleri için bütün bir hindiyi pişirdi.
• Oyuncularını iki gün boyunca dinlendirdi.

4. ETTİRGEN FİİL

• Geçişli bir fiilin kök ya da gövdesine “-r, -t, -tır” eklerinden birinin veya ikisinin üst üste getirilmesiyle oluşturulan, bunun sonucunda geçişlilik derecesi arttırılan fiillere “ettirgen fiiller” denir.
• Ettirgen fiillerin bazılarında öznenin işi başkasına yaptırması anlamı vardır.
• Sorularda şıklarda Ettirgen fiil yoksa geçişli fiil işaretlenir. Çünkü her Ettirgen fiil aynı zamanda geçişlidir.

Örnek:

• Geçişli Fiil                            Ettirgen Eylem                          Ettirgen Eylem
• Onu / temizle-mek        >    Onu / temizle-t-mek       >       Onu / temizle-t–tir-mek
• Onu / sil-mek                >    Onu / sil-dir-mek           >        Onu / sil-dir–t-mek
• Onu / bul-mak              >    Onu / bul-dur-mak         >        Onu / bul-dur–t-mak
• Onu / kes-mek             >    Onu / kes-tir-mek           >        Onu / kes-tir–t-mek
• Onu / iç-mek                >     Onu / iç-ir-mek                         
• Sedef’i Ankara’da büyük dayısı okuttu.
• Bal mumundan heykelini yaptırmış.
• Olayların aslını çevresindekilere sordurttu.

Ettirgen ile Oldurgan Arasındaki Fark Nedir?

• 1-İkisi de “-r, -t, -tır” eklerini alırlar.
• 2-Bu ekler ettirgen fiilde geçişli bir köke, oldurgan fiilde ise geçişsiz köke gelir.