Türkçe Ailesi

  1. Anasayfa
  2. Cümle Türleri

Cümle Türleri

Türkçe Ailesi Türkçe Ailesi -
1708 0

Duygu, düşünce veya durumları yargı bildirerek anlatan sözcük veya sözcük gruplarına cümle denir. Cümleler farklı özelliklerine göre çeşitlere ayrılmaktadır.

A) YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE

1. FİİL CÜMLESİ

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir.

  • Cümlenin yüklemi bulunur.
  • Yüklem mastar eki (-mak/-mek) alabiliyorsa fiildir.
  • Fiil kip ve kişi eki almışsa çekimli fiildir.
  • Yüklem çekimli fiilse cümle fiil cümlesidir.

Örnek:

  • Herkes birbirine kitabı okuyup okumadığını sordu.
  • Pazardan iki kilo patates aldık.
  • Ava giden avlanır.
  • Mutfaktan çok güzel kokular geliyor.
  • Yolun karşısındaki kaldırıma oturuverdim.

2. İSİM CÜMLESİ

Yüklemi isim veya isim soylu bir sözcük olan cümlelere isim cümlesi denir.

Örnek:

  • Yeni aldığımız evin mutfağı oldukça genişti.
  • Kendini yaptığı işe veren bu genç çok zekiymiş.
  • Bu beton yığınında bize nefes veren tek şey ağaçlardır.
  • Doğum günüm için yaptığın pasta çok lezzetliydi.
  • O, fikirleriyle herkesi etkileyebilen biridir.

Not: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesi kabul edilir. Çünkü fiilimsilerin kökü fiil olsa da artık cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırlar demiştik.

Örnek:

  • En büyük hayali para biriktirerek dünyayı dolaşmaktı.
  • En çok yanılan, az kitap okuyup çok söz söyleyendir.
  • Annesiyle tartıştıkları tek konu ilaçları zamanında içmeyişiydi.
  • Bana olan sevgisi ölürcesineymiş.

B) YÜKLEMİN YERİNE GÖRE

1. KURALLI (DÜZ) CÜMLE

Yüklemi cümlenin sonunda yer alan cümlelere kurallı cümle denir.

Örnek:

  • Yeni taşınan aileyi tüm mahalle çok sevmişti.
  • Köylüler tarladan topladıkları karpuzları kamyonlara yükledi.
  • Bu filmi daha önce de izlemiştim.
  • Sınavlarımız önümüzdeki hafta başlayacak.
  • Kitap okumayı çok severim.

2. DEVRİK (KURALSIZ) CÜMLE

Yüklemi cümlenin sonunda yer almayan cümlelere devrik cümle denir.

Örnek:

  • Bir akbaba dolanıyordu karşıdaki yeşilliklerin üzerinde.
  • Çocukluğumdan beri vardır edebiyata ilgim.
  • Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.
  • Günü geldiğinde anlayacaksın ne demek istediğimi.
  • Bir dost gerek beni bu diyardan alıp götürecek.

C) ANLAMINA GÖRE

1. OLUMLU CÜMLE

Yüklemdeki eylemin gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümlelere olumlu cümle denir.

Örnek:

  • Saat 07.00’de kahvaltısını yapıp evden çıktı.
  • İstanbul’da büyükannesinin yanında kalıyor.
  • Bugün hava çok güzeldi.
  • Yazın tatil için Antalya’ya gideceklermiş.

Not: yüklemde belirtilen iş kötü bir durum olsa bile eylem gerçekleştiği için olumlu cümle kabul edilir.

Örnek:

  • Geçen hafta dedesi vefat etmiş.
  • Yağmurda ıslanınca çok kötü hastalandım.

2. OLUMSUZ CÜMLE

Yüklemdeki eylemin gerçekleşmediğini veya gerçekleşmeyeceğini bildiren cümlelere olumsuz cümle denir.

  • Cümlelerde olumsuzluk –ma/-me, -sız, değil, yok vb. ile yapılır.

Örnek:

  • Bahar gelmesine rağmen ağacım çiçek açmadı.
  • Bu akıntılı sularda balık avlamak kolay değil.
  • Bu yemek çok tuzsuz.
  • Bu kitap bende yok.

Not: Bazı cümleler yapıca olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.

Örnek:

  • İnsan hiç sevdiğine küser mi? (Küsmez)
  • Bu kadarcık paraya bu ağır işte çalışılır mı hiç? (Çalışılmaz)
  • Bu soğukta denize mi girilirmiş! (Girilmez)
  • Evde ne odun var ne de kömür. (Odun da yok kömür de yok)

Not: Bazı cümleler yapıca olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.

Örnek:

  • Bu kadar güzel etkinliği kim beğenmez? (Herkes beğenir)
  • Anneler Günü için hediye almadım değil. (Hediye aldım)
  • Orada beni tanıyan yok değil. (Tanıyan var)

3. SORU CÜMLESİ

Soru anlamı taşıyan, karşılığında cevap bekleyen cümlelere soru cümlesi denir.

Örnek:

  • Pazar günü ailecek pikniğe mi gittiniz?
  • Öğretmenin hazırladığın proje ödevini beğendi mi?
  • Bu insanlar nereden geliyor?

Not: İçinde soru sözcüğü geçen her cümle soru cümlesi değildir.

Örnek:

  • Bu değirmenin suyunun nereden geldiği anlaşıldı.
  • Bana neden böyle davrandığını anlamıyorum.
  • Kime baksam yüzünde bir parça sen varsın.
  • Gelir mi gelmez mi bilmiyorum.

D) YAPISINA GÖRE

1. TEK YÜKLEMLİ CÜMLE (BASİT CÜMLE)

Yüklemi bir tane olan cümlelere tek yüklemli cümle denir.

  • Tek yüklemli cümleler tek yargı bildirirler.
  • Tek yüklemli cümlelerde fiilimsi yoktur.

Örnek:

  • Elektrik şebekesindeki arıza üç saate kadar giderilecekmiş.
  • Adam birkaç günde epey zayıflamış.
  • Yarın hava daha güzel olacakmış.
  • Bu hafta sonu için bir piknik planladık.
  • Güzelim saçları genç yaşta döküldü.

2. BİRLEŞİK CÜMLE

2.1 FİİLİMSİ BULUNAN CÜMLE

Yüklem haricinde içinde fiilimsi bulunan cümlelerdir.

  • Fiilimsi bulunan cümleler birden fazla yargı bildirir.
  • Cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

Örnek:

  • Çocukları karşısında görünce birden çocuklaştı.
  • Benimle görüşmeden sakın bir şey yapmayın.
  • Koşarak gelirken düşüp dizini incitmiş.
  • Üç yaşına gelince okumayı öğrenmişti.
  • Kİ’Lİ BİRLEŞİK CÜMLE (İLGİ CÜMLESİ)

Kendisinden önce gelen temel  cümle   ile  kendisinden sonra gelen yan cümleyi birbirine bağlayan “ki” bağlacıyla oluşturulmuş cümleler.

Örnek:

» Görüyorum ki ders çalışıyorsun.
temel cümle             yan cümle

Ki’li birleşik cümleler Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu cümleyi şu şekilde Tükçe söz dizimine uydurabiliriz:

»  “Ders çalıştığını görüyorum.”
         yan cümle         temel cümle
           (nesne)              (yüklem)

» Biliyorum ki pişman olacaksın.
     Temel C.    /    Yan C.
Pişman olacağını biliyorum. (Türkçe cümle yapısına uygun hali)

» Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
     Temel C.  /           Yan C.
Gözlerimin rengini unuttuğunu duydum. (Türkçe cümle yapısına uygun hali)

» İtiraf etmeliyim ki ona doğruları söylemedim.
    Temel C.             /                         Yan C.
Ona hiç doğruları söylemediğimi itiraf etmeliyim. (Türkçe cümle yapısına uygun hali)

  • ŞARTLI BİRLEŞİK CÜMLE

Birleşik cümlelerde, yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik sadece “-se, -sa” ekiyle oluşturulur.

Örnek:

» Beni dikkatli dinlerseniz konuyu anlarsınız.”
    yan cümle                              temel cümle

cümlesinde “anlarsınız” temel cümledir.Bu temel cümlenin oluşumunu bir şarta bağlayan “dinlerseniz” sözleri ise yan cümledir. Öyleyse bu cümle yapısına göre şartlı birleşik cümledir.

» Kardeşin uyanırsa beni uyarmalısın.
       yan cümle                  temel c. (yüklem)

cümlesinde “uyarma” yüklem, yani temel cümledir.

Bu temel cümledeki yargının oluşmasını bir koşula bağlayan “uyanırsa” sözü ise yan cümledir. Bu nedenle cümle, yapıca şartlı birleşik cümledir.

» Hava sıcak olursa camları açarız.
Yan C.                        Temel C.

2.4  İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE

İki cümlenin iç içe geçmesiyle oluşmuş cümlelerdir, başka bir deyişle bir cümlenin, başka bir cümle içinde yer aldığı cümlelere “iç içe birleşik cümle” denir. Tek başına bir yargıya sahip olan temel cümle ile onun ögesi konumundaki başka bir yargıya sahip cümle iç içe geçerek bu tür cümleleri oluşturur.  İç içe birleşik cümlelerde temel cümlenin yüklemi genellikle “demek, sanmak, zannetmek, farz etmek, bilmek, görmek, görünmek, düşünmek” fiillerinin çekimli şeklidir. 

Adalet her zaman eşitlik demek değildir, diye belirtti.
Yan C.                                                          Temel C.

Atatürk, “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesini benimsemiştir.(Altı çizili; yan c., kalın yazılan temel.c.)

3. BİRDEN ÇOK YÜKLEMLİ CÜMLE (SIRALI CÜMLE)

Birden çok yüklemin tek cümle içerisinde birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlandığı cümlelerdir.

Örnek:

  • Yağmur yağıyor, insanlar evlerine yetişmek için acele ediyordu.
  • Çamaşırları ipe astı, yemekleri ısıttı, sofraya getirdi.
  • Annesi buraya kadar geldi, oğlunu sordu.
  • Bu ihtiyar teyzeyi herkes sever, sayardı.
  • Hastanın nabzını dinledi, tansiyonunu ölçtü.
  1. BAĞIMLI SIRALI CÜMLE

Sıralı cümlelerde herhangi bir öğe ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

*Sıralı cümlelerde birden fazla öğe ortak olarak kullanılabilir.

Örnekler:Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılan sözcükler ortak öğeler, altı çizili sözcükler ise yüklemlerdir.

» Bir söyle, iki dinle. (Gizli özne: Sen)

(Özneler ortak)
– Sen bir söyle.
– Sen iki dinle.

» Babam Bursa’ya gitti, biz de gideceğiz.(Dolaylı tüm. ortak)
             dol. tüml. yüklem        yüklem

– Babam Bursa’ya gitti.
– Biz de Bursa’ya gideceğiz.

» Doktor geldi efendimiz; yatağınıza bekliyorlar.(B.lı Sır. Cü.)
1. cümle: Doktor geldi efendimiz. (kim geldi = doktor)
2.cümle: Yatağınıza bekliyorlar. (kim bekliyor = doktor)
Ortak Öğe: Özne (Doktor)

  • BAĞIMSIZ SIRALI CÜMLE

Sıralı cümlelerde herhangi bir öğe ortaklığı yoksa, böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.

Örnek: Aşağıdaki cümlelerde koyu yazılanlar sözcükler yüklemdir.

» Bin dost az, bir düşman çok.
özne       yük.      özne      yük.

» Dilin kemiği yok, bildiğini söyler.
özne               yük.   nesne      yük.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi iki cümlenin de ortak bir öğesi yok. Ama her cümle kendi içinde anlamca bir ilgi oluşturduğundan bu cümleler birbirine bağlanmış. Böyle cümleler sıralı bağımsız cümlelerdir.

» Koridorda dört kişi vardı; biri, bize doğru yaklaştı

» Gel demesi kolay; ama git demesi zordur.

» Dün öldü, bugün can veriyor, yarın ise henüz doğ­madı.

» İyi ağaç kolay yetişmez; rüzgâr ne kadar kuvvetli eserse ağaçlar da o kadar sağlam olur.

4. BAĞLAÇLI CÜMLE (BAĞLI CÜMLE)

Birden çok yüklemin tek cümle içerisinde birbirine “ve, ama, fakat, ancak, çünkü, ya da, veya, ya …ya” vb. bağlaçlarla bağlandığı cümlelerdir.

Örnek:

  • Toplantıya geç kaldı çünkü arabası yolda arıza yapmış.
  • Evine kadar gittim ama onunla yine görüşemedim.
  • Hem çalışıyorum hem de okuyorum.
  • Bana ne diller döktü meğer hepsi yalanmış.

Not: İçerisinde virgül veya noktalı virgül bulunan her cümle birden çok yüklemli cümle değildir. İçerisinde bağlaç bulunan her cümle de bağlaçlı cümle değildir. Virgül, noktalı virgül veya bağlacın yüklemleri birbirine bağlaması gerekir.

Örnek:

  • Akşam yemeğinde kuru fasulye ve pilav yiyebiliriz.
  • Ne annesine ne de babasına haber vermiş.
  • Ahmet, ödevlerini bitirmeden dışarı çıkamazmış.

Not: Birden çok yüklemli ve bağlaçlı cümlelerde öge ortaklığı soruları da gelebilir.

Örnek:

  • Yüksekçe bir tepeye çıktı, manzarayı seyre daldı. (Özne ortak: O)
  • Babam Bursa’ya gitti, biz de gideceğiz. (Yer tamlayıcısı ortak: Bursa’ya)